Występowanie zaburzeń psychicznych w wieku rozwojowym w populacji ogólnej dzieci i młodzieży w Polsce prognozuje się na poziomie ok. 13-16% (Moskalewicz J., Wciórka J., 2021), co jest zbliżone do światowego wskaźnika rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w tej grupie wiekowej (Polańczyk i wsp., 2015). „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań (EZOP II)”  prowadzone w latach 2018-2020 na polskiej populacji wykazało, iż zaburzenia rozwoju psychicznego dotykają ponad 400 tys. najmłodszych dzieci (w przedziale 0-6 lat), a co 8. dziecko w wieku 7-17 lat ma za sobą doświadczenie kryzysu psychicznego (Moskalewicz J., Wciórka J., 2021). Wśród najmłodszych (0-6 r.ż.) najbardziej rozpowszechnione są zaburzenia emocjonalno-afektywne wyrażające się trudnościami w zdolności do okazywania uczuć i empatii wobec innych (na poziomie 6,4%) oraz zaburzenia komunikacji społecznej (4,3%) i interakcji z innymi (4,2%). Natomiast zaburzenia lękowe (8,1%) stanowią najczęstsze zaburzenie w grupie wiekowej 7-11 lat. Warto pamiętać, iż zaburzenia lękowe często są niezauważane przez środowisko rodzinne i szkolne, ponieważ są one interpretowane jak „dobre” zachowanie lub przybierają postać somatycznych objawów, tj.: bóle głowy, brzucha, wymioty, apatia. W grupie dzieci i nastolatków powyżej 11. r.ż. dominują zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych (4,2%) i zaburzenia odżywiania (2,6%). Otrzymane wyniki w badaniu populacyjnym wykazały, iż płeć nie ma wpływu na rodzaj i częstość zaburzeń psychicznych. Wraz z wiekiem natomiast wzrasta odsetek osób doświadczających kryzysu psychicznego. Największy wzrost odnotowano w przypadku: zaburzeń związanych z piciem alkoholu, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, zaburzeń zachowania i opozycyjno-buntowniczych oraz zaburzeń depresyjnych. Szczyt nasilenia występowania zaburzeń psychicznych przypada na wiek 16-17 lat, co może być związane z kryzysem dorastania oraz większą wrażliwością na wymagania środowiska zewnętrznego, np.: rodzinnego, szkolnego czy rówieśniczego. Warto pamiętać, iż badania te były prowadzone przed pandemią koronawirusa i nie uwzględniają jej wpływu na dobrostan psychiczny. Tymczasem badania przeprowadzone m.in. przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę (2020), Fundację Szkoła z Klasą (2020) oraz Instytut Profilaktyki Zintegrowanej (2021) wskazują jednocześnie, że sytuacja związana z pandemią znacząco przyczyniła się do pogorszenia stanu psychicznego zarówno dzieci/ młodzieży, jak i dorosłych. Wśród dzieci w wieku szkolnym nasiliły się stany lękowe, uzależnienia od telefonu, zachowania autoagresywne oraz zaburzenia depresyjne, odżywiania i koncentracji uwagi. Wraz z przedłużającą się izolacją społeczną dzieci i nastolatkowie zgłaszali coraz większe poczucie osamotnienia i braku osoby, do której mogliby się zwrócić w trudnej sytuacji. Doświadczali też braku akceptacji ze strony rówieśników i presji z ich strony.

O obecnej kondycji psychicznej dzieci i nastolatków można także wnioskować na podstawie danych dotyczących prób i śmierci samobójczych. W 2021 roku nastąpił gwałtowny wzrost prób samobójczych (o 77%) w stosunku do 2020 r. jak i dokonanych samobójstw (o 19%). Szczególnie nasiliły się zachowania samobójcze (o 101%) w grupie dziewcząt (Komenda Głowna Policji, 2022). Warto pamiętać, iż zgodnie ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) na każdą odnotowaną w statystykach śmierć samobójczą przypada od 100 do 200 prób samobójczych (Goldsmith i wsp., 2002). Zatem można szacować, iż w 2021 r. w Polsce od 12 700 do 25 400 osób w wieku poniżej 18 lat podjęło próbę odebrania sobie życia.

Rola sieci wsparcia społecznego w procesie zdrowienia dzieci i młodzieży

Wyłaniający się obraz kondycji psychicznej dzieci i młodzieży wskazuje na konieczność podejmowania działań nie tylko profilaktycznych, ale też interwencyjnych mających na celu przywrócenie dobrostanu psychicznego wśród osób w wieku rozwojowym. Specjaliści pracujący z dziećmi i młodzieżą nie mają wątpliwości, że pomoc jest najbardziej efektywna, gdy wokół dziecka powstaje sieć wsparcia społecznego, w skład którego wchodzi rodzina,  znajomi, szkoła i ewentualnie zewnętrzni specjaliści z obszaru zdrowia psychicznego (psycholog, psychoterapeuta, terapeuta środowiskowy dzieci i młodzieży, lekarz specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży), którzy pozostają w stałym kontakcie z pozostałymi stronami (Instytut Profilaktyki Zintegrowanej, 2021) i w swojej pracy uwzględniają zasoby tkwiące w środowisku.

Wspólnymi czynnikami ochronnymi dla zaburzeń psychicznych w wieku rozwojowym są związane:

• z rodziną – silne więzi rodzinne, zaangażowanie rodziców w życie dziecka, wsparcie ze strony rodziców i zaspakajanie potrzeb dziecka (emocjonalnych, poznawczych, społecznych), jasne zasady i oczekiwania rodziców wobec dziecka;
• ze szkołą – poczucie przynależności do społeczności szkolnej, pozytywny klimat szkoły i wsparcie ze strony nauczycieli, wspieranie przez kadrę pedagogiczną współpracy w grupie, docenianie wysiłków uczniów i ich osiągnięć;
• z rówieśnikami – przynależność do grupy rówieśniczej funkcjonującej zgodnie z normami społecznymi;
• z cechami indywidualnymi – wysoka inteligencja, zdolności adaptacyjne do różnych warunków środowiska, rozwinięte mechanizmy samokontroli, poczucie własnej wartości i wiara we własne możliwości, rozwinięte umiejętności społeczne.

Większość indywidualnych, jak i zewnętrznych czynników ochronnych, kształtuje się w relacji z ważnymi dorosłymi, czyli rodzicami i nauczycielami. Współpraca pomiędzy środowiskiem rodzinnym i szkolnym wydaje się zatem czymś naturalnym i niezbędnym. Stanowi ona główną oś we wsparciu dzieci i nastolatków w realizacji ich potrzeb rozwojowych oraz wsparcia ich w ewentualnym kryzysie psychicznym.

Konieczność zapewnienia wielostronnej opieki dziecku lub nastolatkowi będącemu w kryzysie psychicznym uzasadniona jest stanem wiedzy dotyczącej mechanizmów postawania zaburzeń psychicznych. Obecnie znaczącą rolę przypisuje się czynnikom biologicznym (genetycznym) i psychospołecznym oraz zachodzącym między nimi interakcjom. Wynika to z rozumienia człowieka jako istoty biologicznej i społecznej, która żyje i funkcjonuje w połączonych ze sobą mikro- i makrosystemach bezpośrednio wpływających na nią (Orwid, 2011; Bronfernbrenner, 1979a; Bronfernbrenner, 1979b). W przypadku dziecka i nastolatka szczególnie ważna dla jego rozwoju jest współpraca pomiędzy jednostką systemu oświaty (przedszkole, szkoła) a rodziną, która bezpośrednio wpływa na dwa kluczowe cele ich zdrowienia (Strus, Cieciuch, 2017; Strus, Cieciuch, Rowiński, 2014):

• tworzenie warunków do rozwoju lub odbudowy relacji interpersonalnych (bliskości i empatii) pomiędzy rówieśnikami oraz dziećmi i dorosłymi;
• tworzenie warunków do rozwoju potencjału dzieci i młodzieży z uwzględnieniem ich wieku (eksploracji i kształtowania własnej tożsamości oraz stopniowego zdobywania samodzielności).

Realizacja tych celów jest możliwa tylko poprzez uwzględnienie w pracy z dzieckiem lub nastolatkiem zasobów tkwiących zarówno w jego środowisku szkolnym, jak i w rodzinie, a także zbudowanie wokół niego sieci społecznej, która będzie pełniła funkcję wsparcia w sytuacji kryzysowej i zapobiegania nawrotom kryzysów psychicznych.

Sygnały kryzysu psychicznego

Niepokojące dla rodziców i specjalistów po stronie oświaty powinny być m.in.:

• każdorazowa zmiana w zachowaniu dziecka/ucznia – czy to polegająca na powolnym wycofywaniu się z różnych aktywności, czy przejawiająca się w rozdrażnieniu i wchodzeniu w konflikty;
• zmiana w stopniach szkolnych – zarówno ich obniżenie, jak i znaczna poprawa, która jest połączona ze zmianą w zachowaniu;
• opuszczanie lekcji bez usprawiedliwienia przez ucznia, który nigdy wcześniej tego nie robił;
• chodzenie w bluzkach z długimi rękawami w upały;
• nagły ubytek masy ciała;
• zgłaszanie skarg somatycznych, tj.: bólu brzucha, głowy, kołatania serca, problemów ze snem.

Zauważone zmiany w zachowaniu dziecka/nastolatka powinny dorosłych zachęcać do większej uważności na wypowiadane przez niego treści i poszukiwania przyczyn obserwowanej różnicy w zachowaniu. W sytuacji pojawienia się niepokoju o stan zdrowia dziecka należy każdorazowo udać się z nim na konsultacje do specjalisty z obszaru zdrowia psychicznego.

Terapia środowiskowa dzieci i młodzieży

W ramach reformy psychiatrii dzieci i młodzieży w całej Polsce powstały Ośrodki Środowiskowej Pomocy Psychologicznej i Psychoterapeutycznej, które świadczą w ramach kontraktów z NFZ bezpłatną pomoc psychologiczną i psychoterapeutyczną blisko miejsca zamieszkania dzieci i młodzieży – aktualna lista ośrodków znajduje się na stronie www.nfz.gov.pl/dla-pacjenta/informacje-o-swiadczeniach/ochronyzdrowia-psychicznego-dzieci-i-mlodziezy). Zespół specjalistów w Ośrodkach składa się z psychologa, psychoterapeuty i terapeuty środowiskowego dzieci i młodzieży, których jednym z głównych zadań jest współpraca ze środowiskiem i w środowisku w celu wykorzystania tkwiących w nim zasobów. Zadanie to zostało wyznaczone przede wszystkim terapeutom środowiskowym dzieci i młodzieży, których jednym z głównych zadań jest tworzenie i współpraca z siecią wsparcia społecznego pacjenta. Zatem terapeuta środowiskowy ściśle współpracuje z rodzicami dziecka/nastolatka,  społecznością szkolną/przedszkolną – z gronem pedagogicznym i/lub klasą, jak i z samym pacjentem.

We tej współpracy wszystkie ze stron występują jako równorzędni partnerzy. Dla specjalistów z obszaru zdrowia psychicznego na etapie diagnozy przyczyn i mechanizmów zaburzeń psychicznych, z którymi zgłosiła się rodzina, nieoceniona jest wiedza nauczycieli i specjalistów pracujących w szkole/przedszkolu lub innych placówkach oświatowych. Wynika to z faktu, iż psycholog-diagnosta poznaje dziecko i jego rodzinę będących już w kryzysie. Specjaliści z ramienia oświaty z reguły znają funkcjonowanie dziecka przed kryzysem psychicznym. Połączenie wiedzy z tych dwóch źródeł pozwala zobaczyć i zrozumieć trudności, z którymi mierzy się dziecko i rodzina. Nauczyciele są też osobami, które bardzo często jako pierwsze zauważają problemy ucznia i bez ich współudziału nie będzie możliwe ich rozwiązanie. Uczestniczenie w sieci wsparcia społecznego gwarantuje też uzyskanie wsparcia przez każdego z uczestników, jeśli będzie taka potrzeba. Zatem terapeuta środowiskowy dzieci i młodzieży może stanowić też wsparcie dla grona pedagogicznego w pracy ze wspólnym uczniem-pacjentem, jak i może pracować z jego klasą/grupą rówieśniczą. Praca ze środowiskiem znacznie przyspiesza proces zdrowienia, a w konsekwencji zmniejsza koszty psychiczne i społeczne dziecka oraz jego otoczenia.

Podsumowanie

W obliczu nasilającego się kryzysu zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży współpraca pomiędzy placówką oświatową, rodziną i psychologiem, psychoterapeutą lub terapeutą środowiskowym dzieci i młodzieży pracującym z dzieckiem powinna stać się główną osią pomocy w kryzysie i stanowić czynnik ochronny przed występowaniem kolejnych. Współpraca ta powinna zachodzić pomiędzy opiekunami prawnymi, placówkami oświatowymi i ośrodkami środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej. pozwoli wykorzystać mocne strony każdego z mikrosystemu i tym samym ograniczy koszty dla jednostki, rodziny i społeczności szkolnej/przedszkolnej.

Bibliografia

• Bronfenbrenner U., Contexts of child rearing: Problems and prospects, „American Psychologist” 1979a/34(10)
• Bronfenbrenner U., The ecology of human development: Experiments by nature and design, Cambridge 1979b
• Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Negatywne doświadczenia młodzieży w trakcie pandemii, 2020, https://fdds.pl/_Resources/Persistent/5/0/0/e/500e0774b0109a6892ce777b0d8595f528adea62/Negatywne-doswiadczenia-mlodziezy-w-trakcie-pandemii.-Raport-z-badan-ilosciowych-1.pdf
• Fundacja Szkoła z Klasą, Zdrowie psychiczne uczniów i uczennic oczami nauczycieli i nauczycielek, 2020, szkolazklasa.org.pl/zdrowie-psychiczne-uczniow-i-uczennic-oczami-nauczycieli-i-nauczycielek-raport-z-badania/
• Goldsmith, SK, Pellmar, TC, Kleinman, AM, Bunney, WE, editors. Reducing suicide: a national imperative. (2002) Washington, DC: National Academy Press.
• Instytut Profilaktyki Zintegrowanej, Jak wspierać po roku epidemii?, 2021, gov.pl/attachment/436a7159-9814-4e9c-a578-afd585faf81d
• Komenda Głowna Policji, Zamachy samobójcze zakończone zgonem, https://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/zamachy-samobojcze/63803,Zamachy-samobojcze-od-2017-roku.html
• Moskalewicz J., Wciórka J., Kondycja psychiczna mieszkańców Polski. Raport z badań „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowania- EZOP II”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2021
• Orwid M., Czynniki psychospołeczne w psychiatrii dzieci i młodzieży [w:] I. Namysłowska (red.), Psychiatria dzieci i młodzieży, Warszawa 2011
• Polanczyk GV, Salum GA, Sugaya LS, Caye A, Rohde LA. Annual research review: A meta-analysis of the worldwide prevalence of mental disorders in children and adolescents. (2015). J Child PsycholPsychiatry. ;56(3):345-65
• Strus W., Cieciuch J., Towards a synthesis of personality, temperament, motivation, emotion and mental health models within the Circumplex of Personality Metatraits, „Journal of Research in Personality” 2017/66
• Strus W., Cieciuch J., Rowiński T., The circumplex of personality metatraits: A synthesizing model of personality based on the big five, „Review of General Psychology” 2014/18(4)